Aşağıdaki fotoğraf, 1915’de bir Ermeni ilkokulunda ele geçirilmiştir.
Bu, Ermenilerce, Ermeni Krallığı’nın ilk hükümdarı ve kurucusu olarak gösterilen Hayk’ın tahta üzerine oyulmuş bir tasviridir. Hâlbuki Hayk, Ermeni bile değildir.
“Horenli Movses” ve yazdığı Ermeni Târihi hakkında yabancı ilim adamlarına kulak verelim:
(Dr. F. Vetter, “Ermeni Eserleri” isimli kitabında Horenli Movses için şöyle diyor: Movses’in yazıları kaybolmuş veyâhut hiç olmazsa muayyen ve muntazam bir şekilde bize kadar gelmemiş, kendisinin eseri olarak bilinmemiştir.
Şu halde o zamanlardaki herhangi bir şahıs, Movses Horen’in, bu târih babasının adını kullanarak bize, beşinci asırdan gelme şeklinde eserler yazmış demektir.
Horenli Movses, târihini, Koghten -şimdiki Akulis- denilen havâlideki destancılardan, halk masalcılarından alarak yazmıştır.
Birinci ve İkinci kitabı masallara müstenittir (dayanmaktadır).
Esâtirî şahsiyetleri, târihinde hakîki hükümdarlar, insanlar olarak göstermiş, aldığı mâlûmatı istediği gibi değiştirmiş, arzu ettiği şekle sokmuştur. Dahhak ve Ardaşir vesâir İran’a taallûk eden menâkibi, İran esâtirinden Eşkânî ve Sâsânîler hakkındaki mâlûmatı da şüphesiz bir İran müverrihinden almıştır.)(5)
Esat Uras, adı geçen eserinde daha sonra, değişik yabancı târihçilerin eserlerine başvurarak şu bilgileri de veriyor:
(…Movses Horen’in bu hikâyelerini, Süryânî masallarından ve yâhut Ermenistan’da dolaşan bâzı hurâfelerden müteşekkil, az çok ustalıklı, sanatlı bir eser olarak nazar-ı dikkate almalıyız.
Bundan başka denilebilir ki, Movses Horen’in târihi yalnız mebde’, asıl, menşe’ hakkında kıymetten ârî olmakla kalmıyor; târihî zamanlar için de, alelhusus Arsasitler denilen devir hakkında da çok nâkıstır(eksiktir).
Kendisi, Süryânî ve İran kaynaklarını kullanıyor. Josephen’inYahudiler Muharebesi’nden, Euzebe’nin Kilise Târihi’nden, Pascale ve Malales’den parçalar alıyor.)
Yine bir Ermeni yazar(6):
(Haykazyan denilen ilk Ermeni sülâlesi, târihî şahsiyetler değil; mahallî masallardan alınma şeylerdir. Kendisi -Horenli Movses- V.asrın müverrihi (târihçisi) değildir.
Lâakal yedinci asırda yaşamış sahtekâr bir müverrihtir. Târihi, esâtir ve efsâne yığınıdır. Eserin kıymeti yoktur. Eğer bu adam, insafsız bir sahtekâr değilse, Horenli ismi belki de diğer birisi ile karıştırılmış olabilir) diyor.
(5) Esat URAS, Târihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, s.11.
(6) Aynı Eser,s.12,(Ermeni Edebiyatı,İstanbul 1913- Papazyan)dan naklen.