3. Ahmed-i Yesevî, Arslan Baba’nın vefâtından bir müddet sonra, o zamânın önemli İslâm merkezlerinden biri olan Buhâra’ya gider.
Burada, devrin önde gelen âlim ve mutasavvıflarından Şeyh Yûsuf-ı Hemedânî’ye intisap eder ve terbiyesi altına girer. Ahmed-i Yesevî’nin Yûsuf-ı Hemedânî’ye intisâbı herhalde H.504 (Milâdî 1100) yılından sonra olmalıdır.
Kısa zamanda şeyhinin teveccühünü kazanıp, ondan aldığı feyzle kemâl mertebesine ulaşır. Her bakımdan şeyhinin tesiri altında kalan Yesevî’nin, şeyhi gibi şerîat ahkâmına, Hz.Peygamber’in sünnetine, Hanefî Mezhebi’nin akîdelerine ne kadar kuvvetle bağlı olduğu, hikmetlerinde açıkça görülmektedir.
Zâhir ve bâtın ilimlerini tamamlayan Ahmed Yesevî, şeyhinin üçüncü halîfeliğine yükselir. O da müritlerine ibâdet, riyâzet ve mücâhede tavsiyesinde bulunur. Şerîat ve sünneti her şeyin üstünde tutar.
Milâdî 1160 yılında, ikinci halîfenin vefâtından sonra, üçüncü halîfe sıfatıyla Ahmed-i Yesevî, irşâd postuna oturur.
Bir müddet sonra, vaktiyle şeyhi Yûsuf-ı Hemedânî’den aldığı bir işâret üzerine, irşad mevkîini dördüncü halîfe Şeyh Abdülhâlık-ı Gücdüvânî’ye bırakarak Yesi’ye döner ve vefat târihi olan 1166 târihine kadar, irşâda burada devâm eder.
Ahmed-i Yesevî’nin Yesi’de irşâda başladığı sıra Türkistan’da, Yedi-su havâlisinde kuvvetli bir İslâmlaşma cereyanı yanında İslâm ülkelerinin her tarafına yayılan Tasavvuf cereyanı da mevcuttu. Medreselerin yanında kurulan tekkeler tasavvuf cereyanının merkezleri hâlindeydi.
Yine bu yıllarda Mâverâünnehr’i idâresi altında birleştiren Sultan Sencer vefat etmiş (H.552/M.1157), Harzemşahlar kuvvetli bir İslâm devleti hâline gelmeye başlamışlardı.
Bu uygun şartlar altında Ahmed-i Yesevî Taşkent ve Sîrderyâ havâlisinde, Seyhun’un ötesindeki bozkırlarda yaşayan göçebe Türkler arasında kuvvetli bir nüfuz sâhibi olmuştu.
Etrâfında İslâmiyet’e bütün samîmiyetiyle ve kuvvetlice bağlı olan yerli halk zümresi ile yarı göçebe köylüler toplanıyordu.
Bu sebeple İslâmî ilimler tahsîl eden ve Arapça, Farsça bilen Ahmed-i Yesevî etrâfında toplananlara İslâm’ın esaslarını, şerîat hükümlerini, tarîkatinin âdâb ve erkânını öğretmek gâyesiyle sâde bir dille ve halk edebiyâtından alınma şekillerle Hece vezninde manzûmeler söylüyordu.
Diğer manzûmelerden ayırt etmek için “Hikmet” adı verilen bu manzûmeler, dervişleri vâsıtasıyla en uzak Türk topluluklarına kadar ulaştırılıyordu.
Hikmetler, bilhassa Türkler arasında bir düşünce birliğinin teşekkül etmesine hizmet etmesi bakımından çok önemlidir.
Ahmed-i Yesevî’nin şöhreti ve tesiri Türk ülkelerine yayıldıkça,Yesevîlik de gittikçe yaygınlaşan bir tarîkat hâlini alıyordu.
An’aneye göre Ahmed-i Yesevî, Hz.Peygamber’in sünnetine bağlılığı sebebiyle altmış üç yaşına geldiğinde tekkesinin avlusunda, müridlerine bir çilehâne hazırlatır. Müritleri, merdivenle inilen bir kuyu kazıp, dibine de ancak bir insanın sığabileceği genişlikte bir hücre yapmışlar.
Ahmed-i Yesevî, vefâtına kadar bu hücrede ibâdet ve riyâzetle meşgûl olmuş. Bu hücrede ne kadar kaldığı belli değildir, fakat vefat târihi olarak kabûl edilen H.562 (M.1166) yılına kadar buradan çıkmadığı ve hücrede vefat ettiği muhakkaktır.
Hikmetlerinde bu çilehâne hayâtını tafsîlâtıyla anlatır. Ahmed-i Yesevî’nin doğum târihi bilinmediğinden kaç yıl yaşadığı husûsunda da kesin bir şey söylemek mümkün değildir. Rivâyetlere göre yüz yirmi, yüz yirmi beş veyâ yüz otuz üç yıl yaşamıştır.
