… Binâenaleyh halka baskı yapıldığı,
mülkiyet hakkına tecavüze yeltenildiği ve teb’anın hayâtıyla oynandığı yahut neticesiz bir savaşta ısrar edildiği takdirde, Şerîat’e istinaden,
Hükümdar, zâlim haksız, kâfir ve idâre ehliyetinden mahrum îlân edilerek tahtından indirilir veya hapse atılır yahut îdam edilir.
… Ama halk dâimâ ulemâ riyâsetinde ve Şeriat adına harekete geçer.
O kadar ki zâhiren ve gerçekten Şeriat îcapları yerine getirilmeden bir sultanın tahtından indirildiği hiç vâkî değildir.
Şerîat ahkâmına uymak zaruridir.
Türkler’in korku ile itaate zorlandıkları sözü, ancak tek tek fertler söz konusu olduğu zaman geçerli olabilir.
Ama baskı ağırlaşır ve genelleşirse, ortada topluca bir tehlike sezilirse,
o zaman Ulemâ ve Yeniçeri de halka katılarak bir lider etrâfında toplanır ve o zâlim hükümdar tahttan indirilir.
Bununla berâber yerine gene meşru vârisi kim ise o tahta geçirilir.
Türkiye’de idârenin intizâmını ve yeknesaklığını sağlayan çok faydalı ve akıcı bir teâmül/âdet,uygulama/ daha vardır.
Bu da küçük memurların bulundukları yerde bırakılarak terfi ettirilmelerine büyük titizlik gösterilmesi âdetidir.
Bu sâyede çalıştıkları iş sahasında uzun senelerin verdiği bilgi ve tecrübeye sâhip olan bu küçük memurlar, vezirleri,
karşılaşacakları her mesele hakkında en sağlıklı bilgileri vererek aydınlatmak ehliyetini taşırlar.
Devlet hizmtlerinin yerine getirilmesindeki mükemmeliyet bakımından, Bâbıâlî ile kıyaslanabilecek hiçbir Hristiyan devlet yoktur.
Türkiye’de her iş, büyük titizlik ve îtinâ ile yapılır.
En basit bir yazışmada bile, kullanılan her kelime üzerimnde durulur ve milletin menfaatine en uygun olan kelimeler tercih edilir.
Bâbıâlî’de, târihi bilinmek şartıyla, en eski devirlere âit belgeleri bile bulmak kolayca mümkündür.
O kadar ki, arzu ettiğiniz takdirde şu veya bu zamânda gönderilmiş emirnâmelerin, eski kararların ve tâlimatnâmelerin suretleri derhal çıkarılıp size verilebilir.
1755’deki yangına rağmen, gerek içişleri ve gerekse dışişleriyle ilgili evrak arşivindeki düzenlilik, mükemmellik ve büyüklüğe dünyânın başka hiçbir arşivinde rastlamaya imkân yoktur.
Bu yangında kaybolan evrakların yeniden düzenlenmesi için muazzam bir çalışma ve gayret gösterilmiştir. İmparatorluğun bütün vilâyetlerinden evrakların kopyaları getirtilerek bütün eksikler tamamlanmıştır.
Aranan her belgenin kolayca bulunabilmesi için, değişik ve çok sayıda kütükler hazırlanıp düzenlenmiştir.
(Observations sur La religion, IJES LOİS, LE GOUVERNEMENT ET LES MOEURS DES TURCS (İng.den terc.)
Yazan: Mr. Porter, İngiltere’nin İstanbul Elçisi.)
