TÂRİHÇE
(21 Haziran 1918 günü Batum’da Binbaşı Mehmed Sâdık’ın Türkçe tercümesini bitirdiği bu “Târihçe”, 1918’de Erzurum(veya Trabzon)da basılmıştır. Tercüme baskısının aslı, 1939’da Kâzım Karabekir Paşa’nın İstanbul’da çıkan “Erzincan ve Erzurum’un Kurtuluşu” adlı kitabında yayınlanmıştır.
(Erzincan-Erzurum-Kars-Revan-Nahçıvan-Ahılkelek ile Borçalı’daki Ermeni Vahşetleri ve Mezâlimi Üzerine, 1918-1921 arasında basılmış Türkçe ve Fransızca 7 risâlenin asılları) -Kardeş Matbaası, 1970-ANK.) Rusça aslı, Harp Târihi Dâiresi Arşivi, I.Dünya Savaşı Dolabı 123, Göz 5, Dosya:5/A – 1/16, D.1’ dedir.)
Aralık 1917–12 Mart 1918 târihleri arasında Ermenilerin, Erzincan ve Erzurum’da Türkler’e uyguladığı mezâlim/soykırım, Târihçe’yi yazan Erzurum Rus İkinci Topçu Alay Komutanı Yarbay Twerdo-Khlebof tarafından anlatılmaktadır. Parantez içindeki sayfa numaraları, orijinal eserin sayfa numaralarını göstermektedir.
İkinci Erzurum Kale Topçu Alayı’nın teşekkülünden îtibâren, Osmanlı Ordusu’nun Erzurum’u geri alma târihi olan 12 Mart 1918’e kadarki ahvâli hakkında:
Önsöz
Erzurum Rus İkinci Topçu Alayı’nın Harp Cerîdesi olan bu Târihçe’nin, Rusça aslı mahfuzdur. Ermeniler’in Türkler’e yaptıkları acıklı işler ve zulümler, bu Cerîde’nin bir takım yerlerinde yazılıp tesbit edilmiş ise de, Türkler’in uğradıkları zulüm ve kıyıcılıkların/katliamların derecesini öğrenmeyi arzu buyuran zatlar, Erzurum Rus İkinci Topçu Alayı Kumandanı Yarbay Twerdo-Khlebof’un Hâtırât’ını ve bu belgelere dayanılarak neşr olunan/yayınlanan öteki kitabı okumalıdır.
1917 Aralık ayı sonlarında Rus Kafkas Ordusu, gerek Ordu ve gerek Başkumandanlığın müsâadesi olmaksızın, kendi kendine cepheden çekildi. Erzurum Deveboynu Müstahkem Mevkîi Birlikleri ile Erzurum Kale Topçu Alayı’ndan yalnız 40 subay kaldı.
Bu subaylar, erler tarafından terk edilmiş bir halde bırakılan topların başında vazîfeli olarak kalmışlardı. Öteki subaylar da gittiler. Müstahkem Mevkîlerde, 400’den çok top kaldı. Topların götürülmesi imkânı olmadığından, mecbûrî olarak, mevzîlerinde kaldılar. Subaylar ise, gerek vazîfe ve gerek nâmus düşüncesiyle Başkumandanlığın, kendilerine yeni er göndermesi veyâhut topları terk eylemeleri emrini bekliyorlardı.
Birinci Alay’ın gitmesiyle, kalan subaylardan İkinci Erzurum Kale Topçu Alayı kuruldu. Ordunun çekilmesiyle Erzurum’da, ihtilâl yoluyla Ermeni Birliği kuruldu.
Kendilerine Ermeni Asker Birliği adını verdiler.
İşte o târihte Ordu Kumandanlığı, hepsi acemi olarak 400 kadar Ermeniyi, İkinci Kale Topçu Alayı’na verdi. Bunların bir kısmı kaçıp, dağıldı; kalanlar da ancak nöbet yerlerini ve mevzîdeki bataryaların korunmasını üzerlerine alabiliyorlardı.
Ordunun çekilmesinden bir müddet önce, Kuzey Kafkasya’da iç savaşları başlayıp, Mâverâ-yı Kafkas Komiserliği adını aldı ve kendisinin müstakil/bağımsız bir hükûmet olmayıp, işler düzelinceye kadar, geçici olarak Merkez Hükûmeti’ni temsil ederek, Rusya’nın ayrılmaz bir bölümü olduğunu ilân etti.
Çekilen Ordu’nun yerine bu Komiserlik, 31 Aralık 1917 tamamiyle, yeniden ordu kurulacağını ilân etti ve yeni ordu, milliyet esâsı üzerine; Rus, Gürcü, Ermeni kolorduları ve Çerkes, Osetli, Âsurî (Nasturî) gibi diğer küçük milletlerden de ufak birlikler teşkîl edecekti.
Topçu Birliklerinin hangi miletten kurulacağı meselesi çözülünceye kadar, Erzurum Deveboynu Müstahkem Mevkî Topçusu, karma bir halde kaldı. Kumanda Hey’eti hep Rus olup, erat Ermeni idi.
Kumanda Hey’eti gibi asıl kadrosu hep Rus olan bu Topçu Birliklerini, hiç kimse Ermeni farz edemez. Bunların Ermeni olduğuna dâir, hiç kimse bir emir vermedi. İşbu Topçu Birlikleri dâima Rus adını taşıdı.
Biz, dâima Rus Ordusu Topçusu’nda hizmetle, Rus Veznesi’nden maaş aldık ve Rus kumandanlarının emri altında bulunduk. Alay’da Rus Papaz’ının idâresi altında Rus Kilisesi vardı; Ermeni kilisesi yoktu.